آنچه در ادامه می آید، گفت و گوی محمد حسن طالبیان معاون میراث فرهنگی کشور با خبرگزاری میراث آریا است.

نظرتان در خصوص جایگاه تاریخی خلیج فارس چیست؟

«دریای پارس» با ظرفیت های طبیعی، تاریخی و فرهنگی  خود با مجموعه جزایری همچون کیش، هرمز، قشم، تنب بزرگ و کوچک، ابوموسی، هندورابی، هنگام، سیری، خارک، خارکو،  فرور، لاوان، مینو، شیدور و ... و سواحل مختلف، به‌عنوان یک پل ارتباطی بی‌بدیل در گسترۀ تاریخ ایران، بالأخص امپراتوری هخامنشی و پس از آن، در راستای بهره‌مندی از امکانات دریایی، موجب تبدیل شدن این پهنۀ نیلگون به محل سکونت و کانون توجه اقوام و ملل مختلف در بستر تاریخ بوده است.

این نکته به‌خوبی از نوشته‌های تاریخ‌نگاران، جغرافی‌دانان و سیاحان، و از منابع: چینی، کلاسیک یونانی و رومی، مثل: هرودوت، آریان، استرابون، پریپلوس، آمیانوس مارسلینوس، پلینی و...، و همچنین مورخین اسلامی چون: طبری، بلاذری و دینوری، در کنار یافته‌های باستان‌شناسی که طی چند دهه‌ی اخیر انجام شده قابل بررسی است.

شاید مهم‌ترین واقعۀ تاریخی دریای پارس را که بتوان در درازای تاریخ ایران باستان جستجو کرد، متعلق به امپراتوری هخامنشی و خشایارشاه باشد که دریای پارس را به‌عنوان دروازۀ حرکت سپاهیان هخامنشی به‌سوی آتن و فتح یونان انتخاب کرده است. این واقعه، جایگاه دریای پارس و جزیره‌های آن در ساختار تشکیلات هخامنشی از جمله موضوعاتی است که مورخین هم‌عصر با دورۀ هخامنشی از آن سخن گفته اند.

نقش خلیج فارس در طول تاریخ را در حوزه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی چگونه ارزیابی می کنید؟

دریای پارس، یکی از مسیرهای تجاری ایران باستان در ادوار مختلف تاریخی ازجمله دوره‌های‌ هخامنشی، اشکانی و ساسانی و بویژه در قرون نخستین اسلامی از طریق بندر سیراف با شرق دور و خصوصاً بنادر چین بوده است.

 این جایگاه تجاری در دورۀ صفوی تا قاجاریه نیز با کشورهایی مانند: پرتغال، هلند، انگلیس و هند برقرار بوده است. همچنین این خطه از ایران، یعنی دریای پارس، با آثاری از دورۀ پارینه‌سنگی، نوسنگی، تاریخی و اسلامی، شواهد تأثیر و تأثرات فرهنگی از سراسر جنوب‌شرق آسیا در سواحل مختلف خلیج‌فارس (با توجه مطالعات باستان‌شناختی صورت گرفته) را به اثبات رسانیده است.

مطالعات میراث‌فرهنگی حوزۀ خلیج فارس، نشان‌دهندۀ سکونت و استقرار گروه و اجتماعات انسانی از دورۀ پارینه‌سنگی قدیم، روستاها و شهرهای دورۀ پیش‌حکومتی در هزاره‌های پنجم و چهارم پیش‌ازمیلاد، عصر مفرغ، عصر آهن، هخامنشی، اشکانی، ساسانی، دورۀ اسلامی اولیه تا متأخر در سواحل، پس‌کرانه‌ها و جزایر خلیج‌فارس است.

این مستندات همچنین نشان‌دهندۀ بنادر و رفت و آمد مسیر آبی و تجارت دریایی در سواحل و بنادر خلیج‌فارس است.

آیا می توانید مستنداتی از تسلط ایرانیان باستان در حوزه فرهنگی خلیج فارس  و اوج شکوفایی این نقش تاثیرگذار ارایه کنید  

شکوفایی جزایر و بنادر پهنه آبی خلیج‌فارس در دورۀ تاریخی به‌ویژه هخامنشی به‌بعد، درراستای سیاست سیطرۀ دریایی محل سکونت و کانون توجه و فعالیت مردمان و دریانوردان بومی ایرانی و اقوام و ملل گوناگون شد. نوشته های مورخین کلاسیک  حاوی دانش وسیعی، از جایگاه خلیج‌فارس و جزیره های آن در ساختار تشکیلاتی هخامنشی مستندی بر این اوج شکوفایی به شمار می رود

مطالعات انجام شده بیانگر  قدمت سکونت گروه های انسانی در حوزه  خلیج در  از دوره پارینه سنگی است در این باره توضیح می دهید؟

قدمت سکونت گروه‌های انسانی نواحی ساحلی شمال خلیج فارس، به دورۀ پارینه‌سنگی برمی‌گردد. مطالعات مربوط به دورۀ پارینه‌سنگی اهمیت ویژه ای به این حوزۀ فرهنگی پیرامون پدیدۀ خروج و گسترش انسان نخستین از قاره آفریقا می‌بخشد.

یافته‌های پارینه‌سنگی قدیم و افزون‌بر این حداقل در شمال تنگۀ هرمز ابزارهای سنگی با فناوری لوالوا مستندی بر این مطالب است. مدارک به دست آمدۀ تازه در این منطقه، شناخت ما را نسبت به مسألۀ گسترش انسان نخستین وسعت بخشیده است

 نمونه‌های گاهنگاری مطلق در سواحل جنوبی در بررسی شباهت‌های گونه شناختی بین دست‌افزارهای سنگی دو ناحیه، مبنای مطمئنی را در شناخت پیوندهای فضایی و زمانی محوطه‌های شمال تنگۀ هرمز فراهم می‌کند؛ مطالعات این دوره، هرچند مربوط به دورۀ زمانی ملت و قوم ایرانی نیست، اما قدمت حضور انسان در این حوزۀ فرهنگی را دلالت می‌کند.

از جوامع پیچیده ای که به جوامع  پیش حکومتی خوانده می شود می‌توان به محوطۀ چگاسفلی در پسکرانه‌های خلیج فارس استان خوزستان اشاره کرد.

در مرحلۀ فرهنگی عصر مفرغ، در پس‌کرانه‌های شمال خلیج فارس، محوطۀ تم‌میران، دشت کُمیز شهرستان رودان، استان هرمزگان را می‌توان نام برد. در این دورۀ زمانی در جنوب خلیج‌فارس می‌توان محوطۀ تل ابرق در کشور امارات را نام‌برد که آثار دورۀ ایلامی و فرهنگ بلوچستان ایران در آنجا یافت شده است.

جزیرۀ ابوموسی نیز  با یافته‌های سفالی، بیانگر قدمت سه هزار ساله سکونت ایرانیان باستان تا دورۀ اسلامی است.

در شهرستان دشتستان استان بوشهر، به‌عنوان پسکرانه های خلیج فارس می توان از  معماری به جای مانده از آثار هخامنشی در برازجان، کاخ کوروش (چرخاب برازجان) و همچنین کاخهای دیگر، به نام های سنگ‌سیاه و کاخ بردک سیاه نام برد.

خلیج فارس در تبادل با سایر بنادر دنیا چه نقشی داشته است؟

مستندات میراث‌فرهنگی در بخش فعالیت‌های تجاری بین ایران و دریای مدیترانه بیشتر به شکل شواهد و منابع مکتوب است؛ طی سال‌های اخیر در کاوشهایی که در محوطه های کلیدی دورۀ اشکانی و ساسانی سواحل خلیج فارس به خصوص سواحل جنوبی صورت پذیرفته، مدارک و مواد فرهنگی زیادی به دست آمده است.

 این مدارک نشان دهندۀ وجود ارتباط تجاری گسترده بین بنادر ایرانی سواحل خلیج فارس و بنادر مدیترانه است. ازجمله شواهد مادی مربوط به تجارت بین ایران و شرق، مجموعه کالاهای اشکانی و ساسانی است که از بنادر شرق و جنوب شرق آسیا به دست آمده است؛ در این میان، می‌توان به کالاهایی همچون سفال لعابدار و کوزۀ اژدری شکل، سکه، و مُهرها اشاره کرد.

در محوطه‌های اوایل اسلام و از لایه‌های استقراری مربوط به این دوره در سیراف، ارتباط با چین براساس یک قطعه سفال چینی به دست آمده مربوط به قرن هشتم هجری قمری قابل بازسازی است.

شهر حریرۀ کیش در قرن چهارم هجری، که یادگار دورۀ شکوفایی و رونق اقتصادی و تجاری این جزیره در دوره اسلامی است؛ فضاهایی چون مسجد جامع، حمام، خانۀ اعیانی و تأسیسات آبی نشان از شکوفایی هنر معماری اسلامی این شهر است.

تمام این مستندات نشان‌دهندۀ حضور، تسلط و فرهنگ غالب ایرانیان باستان در دوره‌های فرهنگی و تاریخی ایران از پیش از اسلام و دورۀ اسلامی است.

در پایان می توانید به آخرین اقدامات صورت گرفته و برنامه های آتی سازمان میراث فرهنگی در این حوزه بپردازید؟

این مقدمات تاریخی نشان دهنده اهمیت ملی و جهانی و نقش کلیدی خلیج فارس در طول تاریخ است که قطعا میراث ناملموس و فرهنگ خاص این منطقه و نقش تعامل انسان با طبیعت و دریا و دانش و تجربه مردمان این خطه هویتی مهم ایران را نباید فراموش کرد و به دلیل همین ظرفیت مهم تاریخی، فرهنگی و طبیعی است که در طول تاریخ تا به امروز شاهد دست اندازی های مختلفی از جنبه های مختلف تا بکارگیری نام معجول بوده است. خوشبختانه به اندازه کافی اسناد، مکتوبات و نقشه های تاریخی در جهان وجود دارد که نام خلیج فارس به روشنی در آن قید شده است به گونه ای که در اسناد مهم جهانی یونسکو نام خلیج فارس رسمی است.

همچنین در سال 2011 دانش لنج سازی و دریانوردی خلیج فارس در فهرست آثار ناملموس جهانی کنوانسیون 2003 قرار گرفته است.

کتاب مسالک و الممالک اثر استخری به عنوان کتاب جغرافیایی قرن چهاردهم هجری که نقشه خلیج فارس و جزایر آن به دقت ترسیم شده ثبت شده و درحال حاضر در موزه  دوران اسلامی نگهداری می شود و مجموعه نقشه های تاریخی خلیج فارس هم در برنامه حافظه جهانی ثبت شده است.

سال گذشته یک پایگاه زنجیره ای خلیج فارس و مکران تاسیس شد تا پایگاه های سیراف، کنگ، لافت و چابهار را به صورت یکپارچه اداره کند. در این زمینه لازم به ذکر است کخ در آینده نزدیک پایگاه بوشهرو برخی دیگر از جزایر و استقرارگاههای مهم به آن اضافه خواهد شد.

از جمله اقدامات صورت گرفته این پایگاه می توان به شناسایی 62 محوطه جدید از دوره پارینه سنگی تا دوره اسلامی در سواحل مکران اشاره کرد که نشان از میراث غنی این خطه دارد.

برنامه ما ادامه شناسایی، مستند سازی، پژوهش چند رشته ای، حفاظت و صیانت و معرفی شایسته این منطقه است.تهیه پرونده های زنجیره ای  معماری و شهرسازی، کرانه خلیج فارس و سواحل مکران در فهرست میراث جهانی و همچنین برخی از بندرگاهها و دیگر استقرارگاههای مهم و تاریخی، تهیه سند راهبردی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، توسعه موزه ها و اولویت دهی به حفاظت، مرمت و بهره برداری همشأن آثار، مستند سازی میراث شفاهی وثبت و ضیط میراث ناملموس در دستور کار قراردارد.

انتهای پیام/